از ایران تا داغستان: روایتی تاریخی در باب قرآن «نادرشاهی»

این مقاله با حمایت بنیاد ابن سینا تألیف و در مجله ذخایر شرق با مشخصات زیر به چاپ رسیده است:
“از ایران تا داغستان: روایتی تاریخی در باب قرآن «نادرشاهی»”، احمد رنجبری حیدرباغی، فصلنامۀ ذخایر شرق، شمارۀ 4، پائیز 1403، ص 52ـ57.

از ایران تا داغستان: روایتی تاریخی در باب قرآن «نادرشاهی»

احمد رنجبری حیدرباغی

مقدمه

نویسنده این سطور در ماه سپتامبر 2019 به دعوت دانشگاه دولتی داغستان جهت شرکت و ارائه مقاله در همایشی با عنوان «اسلام و اسلام‌شناسی در روسیه معاصر» در شهر مخاچ‌قلعه پایتخت جمهوری داغستان حضور یافت. سازمان‌دهندگان علاوه بر شرکت در همایش، بازدید از شهر تاریخی دربند را  هم برای برای میهمان در نظر گرفته بودند. چندین بازدید و برنامه را هم شخصاً پیگیری کردم که بحمدلله توانستم آنها را اجرایی کنم. بازدید از مخزن نسخ خطی «انستیتوی تاریخ، باستان‌شناسی و قوم‌نگاری مرکز علمی داغستان آکادمی علوم روسیه»[1] یکی از این موارد بود. در این انستیتو حدود 3000 نسخه خطی به زبان‌های مختلف عربی، فارسی، ترکی، و زبان‌های بومی داغستان نگهداری می‌شود. این بازدید را مرهون لطف آقای دکتر شمیل شیخعلیف هستم. ایشان با این که تازه از سفر علمی به مخاچ قلعه برگشته بودند و خسته راه بودند؛ ولی من را  به گرمی پذیرفتند و امکان بازید از مخزن نسخ خطی را فراهم کردند. ایشان از سال 2009 مدیر بخش نسخ خطی شرقی در انستیتوی تاریخ بودند. در همین دیدار بود که راقم سطور با قرآن نادرشاهی، این شاهکار قرآنی ـ هنری آشنا شد. اینک این فرصت فراهم شد که درباره این قرآن و سرگذشت آن چند سطری بنویسم.

مناسب دیدم پیش ازپرداختن به قرآن نادرشاهی به عنوان مقدمه بحث، گزارشی در باب معرفی نسخ خطی قرآنی شامل نسخه‌های خطی مصحف شریف، تفاسیر و دیگر آثار مرتبط موجود در مخزن انستیتوی تاریخ به پیشگاه خوانندگان فرهنگ‌دوست پیشکش شود. این مقدمه ترجمه صفحات 170 ـ 174 کتاب روسی نسخ خطی عربی در داغستان[2]، با عنوان «قرآن و آثار قرآنی»[3] هست.

گزارشی از نسخ خطی قرآنی در مجموعه انستیتوی تاریخ

قرآن‌ و آثار قرآنی جایگاه مهمی در مخزن نسخ خطی انستیتوی تاریخ و… دارند. همچنانکه این رویّه در دیگر مخزن‌های کتابی مشاهده می‌شود. نسخ خطی قرآن‌ و آثار قرآنی از نظر کمّی پس از آثار مربوط با موضوع فیلولوژی و فقه اسلامی در رده سوّم قرار دارد و روی هم رفته 195 نسخه خطی قرآنی در مخزن  انستتیوی تاریخ نگهداری می‌شود. از میان 55 نسخه شامل متن قرآن است که 53 نسخه آن به زبان عربی، 1 نسخه [همراه با ترجمه] به زبان فارسی و 1 نسخه [همراه با ترجمه] به زبان ترکی آذربایجانی است.

قرآن با ترجمه فارسی زیر سطور، انستیتوی تاریخ، شماره: 2579
Торжество святости и красоты: Кораны Дагестана,  p 144

قدیمی‌ترین مصحف، قرآنی به خط کوفی به شماره 2432 است که کتابت آن در قرن‌های 10-11 صورت گرفته. همچنین نسخه قرآن دیگری به خط کوفی بدون تاریخ کتابت به شماره 3476 در مخزن نگهداری می‌شود . به این موارد باید دو نسخه دیگر کوفی به شماره‌های 2580 و 2712 افزود که فقط مشتمل بر بخش‌هایی از قرآن هستند. [غیر این قرآن‌های کوفی] 4 نسخه قرآن به قرن نوزدهم، 1 نسخه به قرن هجدهم و 7 نسخه به قرن 14 مربوط می‌شوند که مشتمل برای سوره‌های مختلفی از قرآن هستند. 35 نسخه دیگر از قرآن‌های محفوظ در این انستیتو بدون تاریخ کتابت هستند. در نهایت چندین نسخه قرآنی دیگر وجود دارد که مشتمل بر متن سوره‌های جداگانه‌ای از قرآن است.

تعداد نسبتاً کم قرآن‌ها در مخزن انستیتو عمدتاً به این دلیل است که متصدیان امر در مأموریت‌های باستان‌شناسی انستیتو، مصاحف را به علت مشترک و همسان بودن [متن قرآن]، به استثنای نسخ قدیمی و با ارزش‌ خریداری نمی‌کردند. همچنین باید گفت که نسخ خطی قرآن همیشه «در دسترس» بوده‌اند و مورد استفاده؛ بنابراین صاحبانشان  به راحتی از آن‌ها جدا نمی‌شدند و آن را نمی‌فروختند.

در میان تفاسیر قرآن، بیشترین تعداد نسخ با 30 مورد مربوط به أنوار التنزيل و أسرار التأويل نوشته ناصر الدین عبدالله بیضاوی (د: 685/1286)، مفسر ایرانی قرآن است. 25 نسخه مربوط به جلال‌الدین مَحَلَّی (د: 1459) و 22 نسخه مربوط شاگرد وی جلال‌الدین سیوطی (د: 1505) برای تفسیر مشترک آنان. تفسیری توسط دانشمند مشهور مصری، جلال‌الدین محلی آغاز شده بود، توسط شاگرد معروفش جلال‌الدین سیوطی ادامه یافت و به همین دلیل به نام التفسیر الجلالین (تفسیر دو جلال) شناخته می‌شود. با توجه به تحلیل آماری بر اساس تعداد نسخ خطی، این اثر تفسیر دو جلدی در داغستان بیشترین محبوبیت را داشته است.

تفسیر دیگری که به همان اندازه محبوب است عبارت است از: أنوار التنزيل و أسرار التأويل. نویسنده آن عبدالله بن عمر ابوالخیر ناصرالدین بیضاوی، مفسر قرآن، فقیه و تاریخ‌نگار معروفی است. او در بیضا نزدیک شیراز متولد شد و پسر قاضی‌القضات فارس (در زمان اتابک ابوبکر بن سعد) بود. بیضاوی مقام قاضی‌القضات را در شیراز بر عهده داشت.  وی در همان‌جا یا براساس برخی از منابع در تبریز به سال 685 /1286 درگذشت. او در تفسیر خود از الکشاف زمخشری (د: 538 /1144) استفاده کرده و آن را با منابع دیگر به غنای آن افزود و آن را مختصر کرد. این تفسیر در میان اهل سنت به عنوان بهترین و شریف‌ترین تفسیر شناخته می‌شود. کمتر تفسیری این اقبال را پیدا می‌کند که مورد توجه واقع شده، دیگر نویسندگان شروح و حواشی بر آن بنگارند در حالی که أنوار التنزيل وأسرار التأويل از چنین امتیازی برخوردار بوده است. البته گفتنی است که بیشترین شروح و حواشی تمرکز خود را بر سوره خاصی از قرآن از قبیل «الفاتحه»، «یس» و … معطوف کرده‌اند.

در روسیه نیز برخی از این حواشی و شروح مرتبط با تفسیر بیضاوی وجود دارد: حاشية محیی الدين شیخ‌زاده علی تفسير القاضی البيضاوی، نوشته  محیی‌الدین محمد بن مصطفی قوجوی معروف به شیخ‌زاده (د: 950 /1543)، 5 نسخه. و نیز حاشیة الخلخالی علی أنوار التنزیل اثر سید حسن حسین خلخالی (د: ۱۰۱۴/۱۶۰۵)، ۴ نسخه.

همچنین در مخزن انستیتوی تاریخ ۵ نسخه از تفسیر ابن عباس وجود دارد. عبدالله ابن عباس هاشمی (د:۶۸/۶۸۷)، پسر عموی پیامبر، به عنوان اولین مفسر معتبر قرآن شناخته می‌شود که تفسیر او مورد ارجاع نویسندگان بعدی قرار گرفته است. با این حال، به نظر پژوهشگران، در باب وجود واقعی تفسیر او به صورت یک اثر مکتوب کامل، تردیدهای جدی وجود  دارد. می‌دانیم که متن تفسیرهای برخی از مفسران در نیمهٔ اول قرن هشتم تنها در نقل قول‌های مفسران بعدی حفظ شده است. کارل بروکلمان معتقد است که  تفسیر ابن عباس از طریق محمد بن سائب کلبی (د: ۷۶۳) به ما رسیده است. احتمالاً در این مورد نیز صحبت از تفسیر ابن عباس است که از طریق کلبی منتقل شده است.

تفاسیر دیگری نیز در مخزن نسخ خطی انستیتوی تاریخ وجود دارد؛ از آن جمله:
1.  الکشاف عن حقایق التنزیل و عیون الأقوال فی وجوه التأویل نوشته محمود بن عمر زمخشری (د: 538 /1144)، 3 نسخه. تاریخ کتابت یکی از نسخه‌های این تفسیر سال 763 /1361-62 است.
2.  مدارک التنزیل و حقایق التأویل، تألیف عبدالله بن احمد نسفی (د: 710 /1310)، فقیه حنفی، معروف به امام نسفی.
3.   تفسیر الکفایة، نوشته اسماعیل [بن احمد نیشابوری ضریر]، 2 نسخه.
4.  مفاتیح الغیب، از محمد بن عمر رازی (د: 606 /1209)، دانشمند معروف و دایرةالمعارف‌نویس که با تفسیر مفاتیح الغیب یا التفسیر الکبیر مشهور است. این اثر در سال 710 /1310 کتابت شده و قدیمی‌ترین نسخه در میان تفسیرها به شمار می‌رود، 1 نسخه (ر.ف. شماره: 302).
5. تقریباً در همان زمان، تفسیر الفردوس تألیف شیخ حسن بن احمد بُستی (د: 354 /965) نیز وجود دارد. تاریخ کتابت نسخه به سال 757 /1356 برمی‌گردد، 1 نسخه (ر.ف. شماره: 2161).

توزیع کمّی نسخه‌های تفسیر قرآن بر اساس قرن‌ها

اطلاعات موجود این امکان را فراهم می‌کند که نتیجه بگیریم در داغستان، تفسیرهای حجیم و جامع مانند تفسیر محمد بن جریر طبری (۸۳۸-۹۲۳) که نسخه چاپی آن شامل ۳۰ جلد است، به اندازه تفسیرهای مختصر و قابل دسترس از جمله تفسیرهای ‌بیضاوی، ‌محلی و سیوطی محبوبیت نداشتند. همان‌طور که از جدول مشخص است، بیشترین تعداد نسخه‌ها مربوط به این سه نویسنده هستند. بخش عمده‌ای از نسخه‌ها در قرن‌های هفدهم و هجده نوشته شده‌اند و چند نسخه نسبتاً قدیمی (از قرن سیزدهم تا نیمه اول قرن چهاردهم) نیز وجود دارد.

در روسیه همچنین آثار نویسندگان محلی وجود دارد:
۱. النجاة فی تحرير المخارج و الصفات، نوشته سعید [بن محمد] آراکانسی (د: ۱۸۳۴) که به فونتیک و آواشناسی قرآن می‌پردازد. این اثر در سال ۱۲۵۵ / ۱۸۳۹-1840 نوشته شده است.
۲. رسالة فی التجويد (به خط مؤلف)، نوشته خمزت کادیف از روستای دُرنغ، که در تاریخ [28 فوریه] ۱۹۰۸ تألیف شده.

قرآن «نادرشاهی» و سرگذشت آن

در مخزن نسخ خطی انستیتوی تاریخ یک نسخه قرآن شامل هفت جلد با قطع بزرگ (۴۷ در ۶۶ سانتی‌متر) نگهداری می ‌شود. این نسخه دارای خطی زیبا، همراه با تزئینات نفیس و چشم‌نواز است. کاتب این مصحف شریف محمد بن محمد بن احمد سبط القاضی نام دارد. هر یک از این مجلدات دارای ترقیمه‌ای جداگانه از سوی کاتب است که تاریخ کتابت هر جلد را نشان می‌دهد. کتابت و تزئین این مجلدات در طول چند سال از ماه محرم ۷۰۲ تا شوال ۷۰۴ / ۲ سپتامبر ۱۳۰۲ تا ۴ مه ۱۳۰۵ به طول انجامیده است.

طبق یک روایت محلی، این نسخه، زمانی متعلق به پادشاه ایرانی، نادرشاه افشار (د: ۱۷۴۷) بوده است. بر اساس این روایت، سُرخای‌خان (۱۶۸۰-۱۷۴۸)، حاکم خانات غازی‌قوموق در داغستان، هیئتی را برای ادای احترام و تقدیم هدایا نزد شاه ایران فرستاد. نادرشاه نیز در مقابل، هدایایی را برای این هیئت در نظر می‌گیرد. یکی از این هدایا مصحفی مخطوط و کوچک به اندازه کف دست بوده است. سُرخای‌خان پس از دریافت این هدیه، ابراز تعجب  می‌کند: «چگونه چنین پادشاه بزرگی می‌تواند چنین هدیه کوچکی بدهد؟ آیا در امپراتوری پهناور او کاغذ آنقدر کم است که مجبور شده‌اند کلام خدا را در کاغذهایی با چنین ابعاد کوچکی کتابت کنند؟» نادرشاه پس از اطلاع از این سخن، تصمیم گرفت این هفت جلد بزرگ قرآنی مذکور را به عنوان تحفه برای وی بفرستد تا ثابت کند که کاغذ به اندازه کافی در دولت قدرتمند ایران وجود دارد.

تا اوایل دهه ۱۹۳۰، این مجلدات در مسجد محلی روستای غازی‌قوموق نگهداری می‌شدند. در آن زمان با بسته شدن و تغییر کاربری مساجد به به دلیل سیاست‌های دینی حکومت شوروی، این مسجد نیز تغییر کاربری داده و  همه نسخ خطی موجود در مسجد، به همراه این هفت مجلد قرآن، به خیابان انداخته می‌شود. گاجی ب. مورکلینسکی (۱۹۰۸-۱۹۹۸)،[4] کارمند انستیتوی تاریخ که به طور اتفاقی از این روستا بازدید می‌کرده، نظرش به این 7 جلد قرآن جلب می‌شود که در نهایت این قرآن را به انستیتوی تاریخ منتقل می‌کند.5]

قرآن «نادر شاهی»، انستیتوی تاریخ، شماره: 288
Торжество святости и красоты: Кораны Дагестана,  p 63

قرآن «نادر شاهی»، انستیتوی تاریخ، شماره: 288
Торжество святости и красоты: Кораны Дагестана,  p 64

قرآن «نادر شاهی»، انستیتوی تاریخ، شماره: 288
Торжество святости и красоты: Кораны Дагестана,  p 64

وضعیت موجود هفت سبع قرآن «نادر شاهی»
شماره: 283 ـ 289

منابع:

1. Shamil Shikhaliev and Ilona Chmilevskaia, “The Qur’ans of Dagestan: Practices of Copying, Using, and Translating,” in European Muslims and the Qur’an: Practices of Translation, Interpretation, and Commodification, (Berlin: De Gruyter, 2023), pp. 117-142.
2. Арабская рукописная книга в Дагестане / А. Р. Шихсаидов, Н. А. Тагирова, Д. Х. Гаджиева. – Махачкала, 2001.
3. Омаров, Х. А. Списки Корана, хранящиеся в Фонде восточных рукописей ИИАЭ: обзор и описание / Х. А. Омаров // Ислам и исламская культура в Дагестане. – М., 2001. – С. 108-115.
4. Торжество святости и красоты: Кораны Дагестана. – М. – Нижний Новгород: Издательский дом «Медина», 2008. – 168 С. Ил.

[1]. Институт истории, археологии и этнографии ДФИЦ РАН

[2]. Арабская рукописная книга в Дагестане / А. Р. Шихсаидов, Н. А. Тагирова, Д. Х. Гаджиева. – Махачкала, 2001.

[3]. Коран и кораническая литература

[4]. Муркелинский Гаджи Бадавиевич

[5]. Shamil Shikhaliev and Ilona Chmilevskaia, “The Qur’ans of Dagestan: Practices of Copying, Using, and Translating,” in European Muslims and the Qur’an: Practices of Translation, Interpretation, and Commodification, (Berlin: De Gruyter, 2023), pp. 126-127.